Dzieje Czajkowa (7) 1774

Jak podają Teki Dworaczka w 1774 roku Karczmę Wysocińską z gruntem Jarniatkowskim we wsi Czajków oraz młyn po śmierci Marcina Wysoty Mikołaj Taczanowski chorąży wieluński cedował ks. Michałowi Radziwiłłowi i jego żonie Helenie z Przyździeckich.

Dzieje Czajkowa (6) (1773)

Dokładniejsze wiadomości o wsi Czajków mamy dopiero z 1773r. Pochodzą one ze sporządzonego wówczas inwentarza starostwa grabowskiego. Wieś Czajków była zobowiązana przekazywać do dworu grabowskiego “owsa osepowego na Św. Marcin wiertli 6,5 miary sieradzkiej". Młyn, tartak i gorzelnia działające na terenie Czajkowa płaciły łącznie 34 złotych polskich czynszu. Do klucza kuźnickiego należą wsie Kuźnica, Czajków, Głuszyna. Liczba mieszkańców Czajkowa wynosi w tymże roku  237. W Kuźnicy był folwark do którego Czajków płaci pańszczyznę. Ponadto „W tejże wsi Czajków przedtem dwór grabowski brał czynsz z młyna i piły zł 23. Teraz odpadła ponieważ  Mikołaj Taczanowski, chorąży wieluński na rzeczy młyn i piłę z gruntami młynnymi i karczmami otrzymał osoby przywilej. Pogłowie i liberne (daninę na wojsko) wszystkie pustkowia z Kuźnicą i Głuszyną składają do wsi Czajków. Ławnik czajkowski wypłaca pogłównego na jedną ratę zł polskich 114 gr 14 liberny na zł polskich 930; kwity do siebie odbierają.”
Do tego dochodziła jeszcze danina, tzw. meszne. Była to obowiązkowa danina oddawana w zbożu i pieniądzach dla tego, który "odprawiał Mszę św.". Płacili je wszyscy mieszkańcy z terenu parafii. Świadczenia te były często znakiem przynależności do parafii. Mieszkańcy Czajkowa i pustkowii należeli do kościoła kraszewickiego. Każdy gospodarz z kwarty roli dawał wiertel żyta i wiertel owsa. Ponadto każdy gospodarz musiał odrabiać pańszczyznę na folwarku: półtora dnia ręcznie i dzień bydłem w każdym tygodniu.
Majątek chłopski przedstawiał się następująco:
                      Woły    Krowy   Jałówki    Konie    Świnie    Owce     Kozy     Pszczoły
Czajków          36          5             70            22           71         31         -              3
Pustkowia       64          75            82            29         116         90         1             35
W XVIII wieku w całym starostwie grabowskim istniało 148 takich pustkowi.

Źródło:  Stanisław Karwowski, Grabów w dawnej ziemi wieluńskiej”, Poznań 1890

Daleko posunięte było rozwarstwienie wsi w starostwie grabowskim i rozwinięte stosunki czynszowych. Znaczna była ilość służących i komorników w wioskach. W roku 1773 w liczącym 109 mieszkańców Czajkowie było 13 służących i 14 komorników. W 1790 r. w tychże wioskach i w kolonii Salamony było 161 gospodarzy osiadłych na kwartach, półkwartach i ćwierćkwartach gruntu, gospodarzy na ogrodach było 24, a gospodarzy bez gruntu i ogrodu 14. Poza tym było 138 pustkowianów, 76 pustkowianów nie odrabiało pańszczyzny płacąc czynsze; czynszowało również 25 gospodarzy z kolonii Salomony, osadzonych na kwartach, półkwartach lub ćwierćkwartach. Wszyscy gospodarze w tych wsiach posiadali własny zaprzęg. Prowadzili oni znaczny handel z pobliskimi miasteczkami, z Kaliszem, Blaszkami i Grabowem. Handlowani zbożem, bydłem, konopiami, płótnem, drzewem, miodem, wełną itp.. Pańszczyzna i darmochy zostały około 1780 r. znacznie obniżone, tak że Komisja Zjazdowa w 1787 r. przyznała dworowi prawo do zaciągania „wolnych" najmów od chłopów za opłatą. Dworowi przyznano prawo żądania z każdej kwarty łanu 6 dni „wolnego” najmu na rok, jeśli odrobiony będzie czworgiem bydła i dwojgiem ludzi; 12 dni - jeśli parą bydła i jednym człowiekiem; 24 dni - jeśli najęci zostaną pieszo. Odnosiło się to do chłopów czynszujących. Jeśli chodzi o chłopów pozostałych przy pańszczyźnie, to dworowi pozwolono pobierać tylko połowę wyżej opisanego najmu. Za najem dwór zobowiązany był wypłacać następujące wynagrodzenie: za dzień pracy czworgiem bydła i dwojgiem ludzi — jeden zł 18 gr. za dzień pracy parą bydła i jednym człowiekiem - 24 gr. Zapłata za dzień pieszy zależała od rodzaju wykonywanej pracy. Za dzień pracy z kosą, siekierą lub z piłą przy rzemieślniku budowlanym - 24 gr.; z rydlem, motyką i siekierą do rudowania i pracy grabarskiej - 18 gr.; z siekierą do rąbania drzewa, z sierpem do żniwa, z cepami do młocki i z piłą do rżnięcia drzewa na opał -15 gr.; do kopania w miejscach suchych i otwartych, do naprawy dróg z siekierą lub rydlem, do ciosania desek lub kołów i do wszelkiego grodzenia - l2 gr. do grabienia, do pełcia i innych lekkich prac — 10 gr. Mimo obniżki powinności i przechodzenia na najem wyzysk chłopów wcale się nie zmniejszył. Dwór obniżał zapłatę za przepracowane dni urzędnicy starościńscy popędzali najętych do pracy, wyciskając ostatnie siły tak z ludzi jak i z bydła. Ociągających się w pracy bito, przyprawiając niekiedy o śmierć. Służbę przysyłaną przez chłopów do odrobienia pańszczyzny z dworu starościńskiego odpędzano, domagając się odrabiania pańszczyzny przez gospodarzy. Jeśli dodać do tego stałe spory o grunty, o pastwiska, spory z powodu osadzania przez dwór na gruntach gromadzkich Niemców i luźnych ludzi, to nie brakowało powodów do niezadowolenia miejscowej ludności starostwa. Toczyły się też długotrwałe procesy w Referendarii Koronnej; dochodziło również do ekscesów.

Dzieje Czajkowa (5) (1736-37)

            Lata 1736-37 to szczególnie trudny okres dla tych terenów. Trzy zapiski kronikarskie dotyczące tego okresu obrazują grozę wielkiego głodu w ziemi wieluńskiej. I tak „w r. 1736 i 1737 wielki głód panował w ziemi wieluńskiej, a psy i wilki pożerały ludzi”  Ks. Fabisz, Kronika powiatu ostrzeszowskiego.
           „Tego roku (1737) mówi pewien zakonnik kaliski w swych zapiskach, „jak i poprzedniego roku zima była bez zimy, rzadko przymrozek, ciągłe deszcze, wodę musiano z piwnic wylewać. Dla chorób i głodu zbiegło się do Kalisza wielu ludzi, skąd były niezliczone nadużycia, zbrodnie i występki: jedne matki topiły swe dzieci, drogie porzucały je na drogach Mnogość wypadków po wsiach, że ludzie ludzi z głodu pożerali." Chodyński, Kronika kieszonkowa Kalisza.
            Także ksiądz Lewandowski, Cysters z Wąchocka, przysłany na spowiednika do klasztoru ołobockiego, wspomina w tym czasie o głodzie w Ołoboku, Wielowsi i innych miejscach.

Na podstawie mikrofilmów aktów zgonu parafii kraszewickiej z lat 1811 i 1812 wiemy że po tym strasznym okresie urodzili się;  Wojciech Janas (około 1739) i jego żona Katarzyna Janas z Śniegulów (około 1741) - protoplaści rodu Janas. Zamieszkiwali w Pustkowiu Mielcuchy, parafii kraszewickiej leżącej na terenie ziemi wieluńskiej. 

Katarzyna ze Śniegulów Janas zmarła w 22 listopada 1811 w Pustkowiu Mielcuchy. Akt  Z-72/1811USC Kraszewice z 14.11.1811. Świadczyli: Franciszek Janas (40) i Stanisław Janas (36) synowie zm. rol. w Pustkowiu Mielcuchy. Katarzyna (l. 70)  przytułek na starość miała przy synu Stanisławie pod nr 106

Wojciech Janas zmarł w Pustkowiu Mielcuchy 10 marca 1812 (Akt Z-115/1812 USC Kraszewice). Świadkami zgonu byli Stanisław Janas (lat 37) i Franciszek Janas (lat 30) synowie zmarłego rolnicy w Pustkowiu Mielcuchy. Wojciech miał na starość przytułek pod nr 106.

Dzieje Czajkowa (4) - 1661

We wsi, (jak piszą lustratorzy królewscy) gdzie dawniej bywało 6 kmieci teraz jest tylko czterech licząc z półrolnikami. Ci okazali lustratorom przywilej króla Władysława IV potwierdzający przywilej króla Zygmunta III Wazy zachowujący mieszkańców wsi Czajków przy ich gruntach, barciach i robociznach nadany w Krakowie 15 listopada 1639 roku. Lustracja z 1661 roku wymienia także nazwiska smolarzy: Brzazgała (do dziś istnieje przysiółek o tej nazwie), Motys, Bara. Czwarta smolarnia opustoszała. Posesorami nieczynnego wówczas młyna pilnego (tartaku) i związanych z nim gruntów byli bracia Jan i Wojciech Omiecina posiadający przywilej króla Jana Kazimierz z 20 kwietnia 1652. Płacili czynsz. Karczmarz legitymował się przywilejami królów; Zygmunta Augusta, Zygmunta III i Władysława IV w których nieżyjący już starosta grabowski Wacław Zaręba zezwolił „pracowitemu” Marcinowi Wysocie na zbudowanie karczmy i warzenie piwa wystawiony w Warszawie 24 czerwca 1638 roku. Wieś Kraszewice i Czajków z pustkowianami miały utrzymywać żołnierza tzw. wybrańca. Niestety wiele pól leżało odłogiem więc komisja lustracyjna nałożyła na starostę obowiązek wydzielenia roli dla wybrańca i zwolnienie go z wszelkich podatków i robocizn a poddanych do wybrania go spośród siebie.

Na  terenie Czajkowa już w XVII a później w XVIII w. silnie rozwinęło się osadnictwo pustkowi, co ma odbicie do dziś, w tym że wieś składa się  z  kilku koloni rozrzuconych po terenie.

Dzieje Czajkowa (3) - 1637

Z Kalisza wyrusza, uważana za najstarszą w Polsce pielgrzymka piesza na Jasną Góre. Według źródeł pisanych pątnicy mieli wyruszyć po raz pierwszy właśnie w 1637 roku i pielgrzymują nieprzerwanie. Droga wiodła m.in.przez Czajków tzw. traktem kaliskim. Początkowo pielgrzymi zmierzali na Jasną Górę we wrześniu na uroczystość odpustową Narodzenia NMP – 8 września. Obecnie pielgrzymi udają się na uroczystość Wniebowzięcia NMP - 15 sierpnia. Tradycyjnie odbywa się od 10 do 19 sierpnia i jest jedną z nielicznych pielgrzymek, w której pątnicy wracają także pieszo.

 

 Kapliczka przy Trakcie Kaliskim (Brzazgały)

Dzieje Czajkowa (2) - 1565

Pierwszy szerszy opis Czajkowa pochodzi z czasów panowania króla Zygmunta Augusta a konkretnie z lustracji królewskiej z lat 1564-65 roku. Wśród mieszkańców Czajkowa wymienia 6 kmieci i karczmarza. Kmiecie pańszczyznę odrabiali na rzecz zamku grabowskiego w wymiarze 2 dni w tygodniu a także oddawali daninę w postaci czterech „rączek miodu” (jedna rączka to około 4 garnce). Karczmarz płacił zaś czynsz 1 fl. W okolicznych lasach działali smolarze wyrabiający w ciągu roku zwykle 2 piece smoły, od których płacili po 3 grosze za piec. Działało aż  5 młynów (4 w lasach i jeden z tartakiem (piłą)  pracującym na potrzeby zamkowe, plącący 3fl. 6 groszy. Ponadto młynarze odrabiali pańszczyznę z siekierą. Młyny znajdowały się na strudze Masina.

Zakola rzeki Łużycy (dawniej Oleśnicy)

Dzieje Czajkowa (1 ) - O etymologii nazwy Czajków

              Na terenie naszej miejscowości w dolinie rzeki Lużycy znajdowały się niegdyś bagna porośnięte szuwarami i tatarakami, w których gnieździło się dużo ptaków, a wśród nich czajki. Często stąd pomysł na etymologie nazwy miejscowości. Bardziej wiarygodne wydaje się wywodzenie nazwy od nazwiska Czajka występującego na tym terenie jeszcze w II połowie XX wieku. Tadeusz Wojciechowski (1838-1919) polski historyk, twierdził że końcówki ów, in, yn, dodawane do nazw osób oznaczały własność tego, który miejscowość posiadał. Na pytanie czyj w tej miejscowości grunt, ziemia, dom, - padała odpowiedz: Czajków grunt, dom, ziemia,  co oznaczało, że należy do rodu Czajków. W wieku XVI w. pisano Czaykow a w XVIII w. także Czaykowo. Przeglądając akta metrykalne z XIX wieku zwróciło moją uwagę liczne występowanie na tym terenie szeregu innych nazwisk o pochodzeniu „ptasim”: Jaskuła, Szczygieł, Ptak, Wróbel, Sikora, Bąk, Dzięcioł, Jerzyk, Jastrząb, Żuraw i inne.

                                                        Rzeka Łużyca (arch-2010)

Największą i najstarszą osadą w naszej okolicy były Kraszewice. Wieś była macierzą wszystkich pozostałych okolicznych wsi. Pod względem administracyjnym teren ten należał od najdawniejszych czasów do Ziemi (względnie Księstwa) Kaliskiej. Z czasem przeszedł do powiatu ostrzeszowskiego a wraz z nim od 1396 do Ziemi Wieluńskiej. Od tego czasu tereny dzisiejszego Czajkowa należały do starostwa niegrodowego grabowskiego i starostwa grodowego (pow.) ostrzeszowskiego. Nadrzędną jednostką nad powiatem ostrzeszowskim była autonomiczna Ziemia Wieluńska a ta formalnie wchodziła w skład woj. sieradzkiego.

Czajków leży nad rzeką Łużycą (dawniej zwana Oleśnicą), która jest dopływem Prosny.