Gazeta Warszawska. 1784, nr 44
W drugiej połowie XVIII wieku, w okresie reform i modernizacji państwa za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, Rzeczpospolita podejmowała wysiłki na rzecz rozwoju gospodarki i uniezależnienia się od zagranicznego importu. Jednym z przejawów tych dążeń był rozwój krajowej produkcji metalurgicznej, w tym zakładanie nowych fabryk żelaza na terenach posiadających surowce i sprzyjające warunki hydrologiczne oraz leśne.
Cennym świadectwem tego procesu jest krótka notatka opublikowana w „Gazecie Warszawskiej” w 1784 roku, która informuje o uruchomieniu nowoczesnych wówczas zakładów hutniczych na terenie starostwa grabowskiego.
Z przekazu wynika, że kosztowne „Żelazne Fabryki” powstały na ziemiach należących do
księcia Radziwiłła, kasztelana wileńskiego, w granicach starostwa grabowskiego, znajdującego się wówczas w województwie sieradzkim, powiecie ostrzeszowskim.
Realnym organizatorem i wykonawcą przedsięwzięcia był jednak starościński urzędnik – pan Lussow, określony jako rządca starostwa grabowskiego. Wskazuje to na rosnącą rolę zarządców i specjalistów w administrowaniu dobrami magnackimi i wprowadzaniu nowoczesnych form gospodarowania.
W dniu 28 maja 1784 roku odbyło się uroczyste uruchomienie produkcji, w obecności zaproszonych duchownych i świeckich gości, co miało podkreślić rangę wydarzenia. Doniesienie wspomina także o oddaniu salw armatnich – co sugeruje, że nadano temu wydarzeniu niemal publiczny i celebracyjny charakter.
Symbolicznym momentem było uzyskanie pierwszego wytopu żelaza, określonego w tekście jako
„gęś żelazna”, czyli duża bryła surówki żelaza, gotowa do dalszej obróbki. Termin ten był powszechnie używany w dawnej terminologii hutniczej.
Autor notatki wyraźnie podkreśla znaczenie nowej produkcji dla rynku krajowego, pisząc, że dzięki niej nie będzie już potrzeby
„szukania za granicą żelaza lanego i kutego”.
Podkreślenie, iż żelazo będzie dostępne „wagą i ceną krajową”, wpisuje się w ideologię oświeceniowego patriotyzmu gospodarczego, promującego rozwój rodzimej produkcji i ograniczenie importu. Tego rodzaju przekazy miały nie tylko informować, ale też kształtować świadomość ekonomiczną społeczeństwa.
Wiadomość ta ma szczególną wartość dla historii regionu grabowsko-wieruszowskiego i ziem pogranicza Wielkopolski oraz Sieradzkiego. Jest jednym z wczesnych drukowanych świadectw powstawania zakładów przemysłowych na tym terenie i dowodzi, że obszar ten uczestniczył w ogólnym nurcie przemian gospodarczych Rzeczypospolitej końca XVIII wieku.
