Pierwsi mieszkańcy narodowości żydowskiej pojawili się w naszych okolicach (starostwo grabowskie) już w XVIII wieku. W 1773 roku istniała w Grabowie gmina żydowska. Stary (poprzedni) budynek bożnicy (synagogi) znajdował się tuż pod miastem z lewej strony Prosny. W 1820 roku Żydzi zakupili budynek wraz z placem od Magdaleny Tarnowskiej przy ulicy Kępińskiej,
gdzie przeniesiono bożnicę. Obok była kąpielnia dla kobiet. W 1857 roku sprzedano synagogę Samuelowi Spaterowi (też Żyd) gdzie wybudowano nową bożnicę. W 1817 roku zakupiono grunt pod cmentarz, który przetrwał aż do II wojny światowej. W 1879 roku starostwo grabowskie (wszystkie klucze) zakupił Żyd –Jakub Engelmann.
Engelmann wybudował nową kąpielnię na ul. Targowisko w Grabowie (późniejszy tzw. Zielony Rynek)
Otworzył szkołę dla dzieci żydowskich na tymże targowisku. Zamieszkał tam również rzezak i ludzie obsługujący bożnicę.
Do 1815 roku sprawy USC prowadziły parafie katolickie . Po Kongresie Wiedeńskim Grabów powrócił do Prus, a sprawy rejestracji urodzeń, małżeństw i zgonów dla Żydów były oddzielone od parafialnych. W zaborze rosyjskim – czyli u nas – rejestracje żydowskie USC prowadzili nadal księża katoliccy, aż do początku lat 20 – tych XIX wieku. Zaznaczyć trzeba, że rejestracje USC wprowadzono na naszym terenie (z obu stron Prosny) na podstawie Kodeksu Napoleona w 1808 roku.
Według spisu mieszkańców parafii Kraszewice obejmujący teren obecnych parafii Kraszewice i Czajków sporządzony przez księdza Antoniego Wrońskiego za lata 1790 i 1791, ludzi narodowości żydowskiej było tylko kilku.
W Salamonach była karczma należąca do starosty grabowskiego którą prowadził starozakonny z rodziną. Był nim Mosiek Arendarz lat 40, jego żona Estera lat 30, syn Abram i córka Chaję.
Druga karczma również należąca do starosty grabowskiego była w Kuźnicy Grabowskiej prowadzona też przez Żyda Herzlika lat 30, jego żonę Fromiett oraz syna Maniela.
Jak już wspomniano do początku lat 20-tych XIX wieku urodzenia i inne zdarzenia starozakonnych
(Żydów) w parafiach z prawej strony Prosny rejestrowane były przez księży katolickich.
Pozwoliłem sobie wynotować tylko kilka zdarzeń z tychże lat. W 1818 roku w parafii Kraszewice zarejestrowano urodzenie Getty Lewek w Salamonach córki Jakuba Lewka gorzelanego w Salamonach. W 1822 roku urodziła się w Kraszewicach Frydella Lewek córka Janicha Lewka oraz matki Petroneli z Jakubów.
W Archiwum Państwowym w Łodzi odnotowano, że 23.04.1912 roku Tomasz Psikus z Kraszewic daje w dzierżawę pomieszczenia mieszkalne Żydowi Szmulowi Zajt, oraz drugie mieszkanie Szlama Szpiker.
Koniec XIX wieku i początek XX- tego to istna „nawała” Żydów, którzy przybyli do zachodnich guberni Cesarstwa Rosyjskiego. W guberniach centralnych Rosji nastąpił pogrom Żydów którzy zagrażali gospodarce rosyjskiej. W naszych okolicach najwięcej Żydów osiedliło się w miastach, miasteczkach i w większych wsiach. Żydzi zajmowali się przede wszystkim handlem,( prowadząc różnego rodzaju sklepy), drobnym rzemiosłem, a nawet sprzedażą hurtową. Jeżeli chodzi o usługi rzemieślnicze to byli to przeważnie krawcy, szewcy, rzeźnicy piekarze , kowale i inne drobne rzemiosło.
Bogaci Żydzi w dużych miastach zajmowali się też jubilerstwem.
W okresie międzywojennym (w 1934 roku) na terenie gminy Ostrów Kaliski – jej południowej części, na przykład w Giżycach sklep prowadził Laib Zalz , w Nieszkodnej w skład której wchodziły Jaźwiny sklep prowadził Wołek Lipszyc, w Racławicach – Szmul Rozen i Majer Lipszyc. Późniejszy sklep pana Olka też był żydowski.
Pod koniec lat 30- tych dwudziestolecia międzywojennego w samych Kraszewicach mieszkało
kilkanaście rodzin żydowskich – łącznie około 100 osób, natomiast w gminie Kuźnica Grabowska z siedzibą w Czajkowie około 40 osób.
W Kraszewicach dużo Żydów mieszkało w centrum wsi –najwięcej przy obecnej ulicy ks. Strugały.
Część zachodniej strony obecnej ulicy Wieruszowskiej należała do dwóch rodzin żydowskich- Icka i Abrama Wygodzkich . Byli właścicielami gruntów oraz budynków od Strugi Kraszewickiej do posesji pana Saganowskiego. Po wojnie grunty te przejął skarb państwa. Przejęte grunty przekazane zostały w części Gminnej Spółdzielni która urządziła tam skup żywca oraz stolarnię. Na gruntach przy strudze zlokalizowano Międzykółkową Bazę Maszynową. W pożydowskich budynkach mieszkalnych zamieszkali – Łangowski- przedwojenny policjant polski , a czasie wojny fukcjonariusz niemiecki. Później zamieszkała tam jego siostrzenica z rodziną. W innym pożydowskim budynku zamieszkała po wojnie rodzina Bartczaka Andrzeja. Pozostając przy obecnej ulicy Wieruszowskiej to posesja która obecnie jest własnością Edwarda Przybyła do lat 20-tych XX wieku należała do Żyda Korzelskiego.
Korzelski miał tam urządzoną małą piekarnię. Od Korzelskiego całą posiadłość zakupił pan Zabiegała Marcin – właściciel młyna w Kraszewicach. Prowadzenie zakupionej piekarni powierzył synowi Józefowi. Piekarzami w powyższej piekarni byli pan Pustkowski Józef i Gracz Józef. Prowadzenie młyna w tym czasie Marcin Zabiegała powierzył drugiemu synowi Zygmuntowi. Kierowanie młynem nie wychodziło dobrze panu Zygmuntowi Zabiegale i dlatego przejął piekarnię po bracie Józefie.
Józef Zabiegała przez krótki czas prowadził sklep w domu pana Idzikowskiego. Sklep ten jednak sprzedał panu Konopie Antoniemu jeszcze przed wojną. W końcu prowadzącym młyn został pan Józef Zabiegała którego wysiedlili Niemcy z całą rodziną w 1940 roku.
Analizując obecną ulicę ks. Strugały to stwierdzić należy, że przed II wojną światową w większości zamieszkała była przez Żydów. Począwszy od skrzyżowania z ulicą Wieruszowską w domu pani Gołdynowej (obecnie część posesji p. Załęskich) mieszkał Żyd Rotholz Henoch który prowadził sklep.
Dalej w domu należącym do p. Załęskich mieszkał Żyd Laib Zalz, a pana Puchały Franciszka Icek Goldman – krawiec. (Wg innych danych był tam Żyd Szmulewicz). W domu pana Dzięcielskiego (po wojnie - Golanowskiego) mieszkał Mołka. Tuż obok, w tym samym domu u pana Sobczyńskiego Żydówka Rucha. Plac i dom w którym obecnie mieszka Koprowski Marian należał do Żyda Wołka.
Wołek prowadził rzeźnictwo, sklep mięsny, a jednocześnie był rzezakiem. Trzeba poinformować, że Żydzi szczególnie ortodoksyjni nie jedli mięsa wieprzowego (podobnie jak muzułmanie). Mięso takie uważali za niekoszerne (nieczyste). Jedli wołowinę, cielęcinę, baraninę, mięso drobiowe i inne nie wieprzowe. Niektórzy z nich nawet wołowinę dzielili na przodki i pośladki półtuszy. Wybierali tylko przodki jako „pewnik”, że nie jest zabrudzone i jest koszerne. Dużą wagę przywiązywali do rytuału uśmiercania zwierząt. Sztuka ta polegała na tym, że ostrym nożem trzeba było szybko tak poderżnąć gardło, aby na nożu nie pozostała krew. Tymi czynnościami zajmował się „rzezak” – wyspecjalizowany w rytuale zabijania zwierząt. Obowiązkiem każdego Żyda który chciał jeść mięso było zgłaszanie uboju do rzezaka. Przynoszono więc drób i inne małe zwierzęta, a do większych zwierząt rzezak dojeżdżał sam. Obok Wołka dom w którym obecnie mieszka Robert Kuświk należał do Żyda Eliasza. W jego posesji (dom dzisiaj gospodarczy) znajdowała się bożnica (synagoga) do której przychodzili modlić się pobożni Żydzi. Krótko przed wojną dom ten zakupił pan Józef Karbowski w Podrenty który z kolei po wojnie sprzedał całą posesję panu Kuświkowi Ryszardowi. Dom po Wołku po wojnie zasiedliła rodzina Koprowskich, która w zamian oddała gminie Kraszewice 0,18 ha swoich gruntów. Obecnie znajduje się tam plac zabaw dla dzieci szkolnych. Tuż obok znajdował się dom Karkoszki w którym mieszkał Żyd Bułka. U pana Brzęckiego (długi dom od wjazdu do ulicy ciasnej do domu pana Malinowskiego)
mieszkał i prowadził sklep Susseks – również rzeźnik . Prowadził też sklep ze sprzedażą skór.
Przy obecnej ulicy Wieluńskiej w domu obok posesji pana Idzikowskiego mieszkał i prowadził sklep Lipszyc Majer. Lipszyc wybudował dom na gruncie pana Plewińskiego. Tak się wtedy budowało. Po wojnie kiedy już pan Lipszyc nie wrócił, dom po nim zakupił pan Plewiński mając pierwszeństwo wykupu gdyż dom był na jego gruncie. W domu pana Jangasa Konstantego ( gdzie później mieszkał Miechowski) była karczma którą do II wojny światowej prowadził Żyd Jerzy Zommer. Karczma pamiętała czasy carskie. Nie ustalono jeszcze gdzie mieszkali i prowadzili działalność Wolf Leser prowadzący sklep ze skórami, zegarmistrz Jung, czy Herszel. Pojedyńcze rodziny żydowskie mieszkały również na Jajakach, w Smolarni, na Piaskach oraz w innych wsiach.
W Kuźnicy Grabowskiej żydowskie sklepy mieli Gecer Glezer i Berek.
Opisywani Żydzi w Kraszewicach i okolicy nie należeli do bogatych. Bogaci Żydzi w naszych stronach to dziedzice lub funkcyjni dworu w Kuźnicy Grabowskiej. Jeszcze przed zakupem dóbr byłego starostwa grabowskiego 1879 roku przez Jakuba Engelmanna , w roku 1815 huty w Kuźnicy Grabowskiej i w Czajkowie wydzierżawił Żyd Joachim Kempler. Wspomniany Jakub Engelmann jako właściciel dóbr w Kuźnicy Grabowskiej proponował między innymi przekazanie swoich gruntów pod budowę nowego kościoła w Kuźnicy Grabowskiej w 1882 roku. Engelmann sprzedał również folwark Podgrabów (byłą siedzibę starostwa) panu Idziemu Dubielowi, a w Kraszewicach sprzedał panu Szymonowi Idzikowskiemu folwark po byłym wójtostwie. Folwark w Kraszewicach dzielił się na folwark leśny, folwark karczemny i folwark młyński. W wyniku dalszych sprzedaży przy Idzikowskim pozostał tylko folwark leśny. Folwark młyński zakupił pan Gołdyn Franciszek z Klonu, natomiast folwark karczemny – Jangas Konstanty z okolic Złoczewa. W następnych latach (1889) roku pan Gołdyn sprzedał folwark młyński panu Zabiegale Marcinowi, pozostawiając sobie budynek przy szosie. Panu Zabiegale odsprzedał również drogę dojazdową do młyna która istnieje do dziś pomiędzy domem p. Gołdyn, a starą piekarnią.
Jeżeli chodzi o następstwa właścicieli majątku w Kuźnicy Grabowskiej to wg publikacji pana Jerzego Krzywaźni wyglądały następująco:
1879 rok – Żyd Jakub Engelmann zakupił całe byłe starostwo grabowskie, w tym również majątek w Kuźnicy Grabowskiej. O powyższym kontrakcie wspomina także Stanisław Karwowski – autor książki
„Grabów, w dawnej ziemi wieluńskiej”.
Od końca XIX wieku zmieniali się właściciele i zarządcy majątku w Kuźnicy. W końcu XIX wieku majątek w Kuźnicy zakupił Żyd Rodokonaki z Moskwy, który powierzył administrację Żydowi Witorowi. Na miejscu zawiadowcą majątku był polski Żyd Jarociński.
Na przełomie XIX i XX wieku majątek zakupił hrabia Ostrowski, który na początku XX wieku sprzedał majątek Żydowi Glickmannowi. Glickmann w okresie zimowym mieszkał w Wieluniu, natomiast latem przebywał w dworze w Kuźnicy wspólnie ze swoim zarządcą. W 1914 roku majątek w Kuźnicy nabył Karol Oxner – również Żyd. Karol Oxner zmarł w 1935 roku. Pochowany został na cmentarzu żydowskim w Grabowie. Karawan pogrzebowy ciągnięty był przez 6 koni. W pogrzebie uczestniczyło bardzo dużo ludzi – szczególnie z Kuźnicy. Każdy uczestnik pogrzebu otrzymał prawdopodobnie 50 groszy. Za karawanem szły płaczki. Opis ten mam od mojego dziadka – właściciela posesji obok której szedł kondukt pogrzebowy. Jeszcze nie było szosy i dlatego za karawanem unosił się tuman kurzu.
Następcą Karola Oxnera został jego syn Seweryn Oxner.
Karol Oxner miał trzech synów – Leona, Mieczysława i Seweryna, oraz córkę Irenę która wyszła za Mariana Falskiego. Na temat Mariana Falskiego zostało dostatecznie dużo napisane i dlatego pominę ten temat.
Nas interesują najbardziej czasy kiedy w Kraszewicach i okolicy żyli obok siebie Polacy i Żydzi. Jak już wspomniałem większość handlu prowadzili Żydzi. Było też kilka sklepów których właścicielami byli Polacy. Sklep prowadził pan Brzęcki, Nowojewski Władysław, Jangas Konstanty, Maj Franciszek i inni.
Pan Brzęcki prowadził również rzeźnictwo. Pan Zabiegała miał piekarnię, którą później prowadził Gracz Józef. Rzeźnictwo prowadził również Rybczyński Bronisław w Kuźnicy Grabowskiej. W konkurencji handlowej zdecydowaną przewagę miały sklepy żydowskie. Towary były trochę tańsze, a poza tym Żydzi często sprzedawali na kredyt – prowadzili tzw. lichwę. Mieli również lepsze zaopatrzenie sklepów gdyż główny hurtownik w Kaliszu – Chaim Perle, był również Żydem. Pierwszeństwo w nabywaniu towarów mieli zawsze Żydzi.
W Kraszewicach nie wszyscy Żydzi mieli własne nieruchomości . Jeżeli posiadali – to przede wszystkim budynki. W mniejszym stopniu posiadali ziemię. Grunty na tzw „Fajfarówce” posiadali Icek i Abram Wygodzcy. Oni też mając plac skupowali gęsi, tuczyli je i odstawiali na stację kolejową do Grabowa. Do Grabowa gęsi pędzone były całym stadem.
(Opiszę prawdziwe zdarzenie o którym opowiadał mi dziadek- Michał Jeziorny. Otóż Żyd Abram Wygodzki z pomocnikami przegnał stado gęsi na stację do Grabowa. Wracając, wstąpił do dziadka i poprosił go, aby mu przechować pieniądze za sprzedane gęsi. Dziadek pieniądze przechował, a Abram idąc do domu został napadnięty przy moście na Strudze Kraszewickiej. Podobno rozebrali go do naga, ale pieniędzy nie znaleźli. Na drugi dzień Wygodzki odebrał swoje pieniądze od dziadka).
W posesji Eliasza tuż za budynkiem mieszkalnym znajdował się drugi budynek w którym była bożnica.
W każdą sobotę Żydzi świętowali uczestnicząc w ceremoniach sakralnych. Zrozumiałym jest że w każdą sobotę sklepy żydowskie były nieczynne. Obrzędy w bożnicy prowadzili wyznaczeni do tego ludzie , w tym również podrabin. Osoby zmarłe do pochówku przygotowywali także wyznaczeni do tych celów Żydzi. Tę ceremonię wykonywali Żydzi spoza Kraszewic. Pochówek (pogrzeby) odbywały się na cmentarzu żydowskim w Grabowie.
Z obserwacji niektórych mieszkańców Kraszewic można wnioskować, że nie wszyscy Żydzi skrupulatnie przestrzegali praw swojej religii. Wielu nie zanosiło zwierząt do rzezaka, kilku też nie uczestniczyło systematycznie w obowiązkowych nabożeństwach. Zamieszkali w Kraszewicach i okolicy Żydzi nie należeli do ludzi bogatych. Wyjątkiem byli dziedzice z Kuźnicy Grabowskiej.
Miejscowi Żydzi utargowany majątek gromadzili w złocie. Nie były to wielkie ilości tego złota. Po prostu nie opłacało się lokować pieniędzy w nieruchomości, gdyż w odległych od dużych ośrodków miejskich – Kraszewicach było to nie opłacalne. Ponadto nie byli rolnikami i nie umieli uprawiać ziemi.
Bardzo charakterystyczne dla Kraszewic w okresie międzywojennym były duże jarmarki które odbywały się jeden raz w miesiącu we wtorki po 14-tym dniu miesiąca. Na jarmarki przyjeżdżali różni handlarze – najczęściej Żydzi w okolicznych miast. Początkowo jarmarki odbywały się na placu przy kościele na co „krzywo” patrzył miejscowy proboszcz i władze gminne. Gmina zakupiła więc plac od pana Sobczyńskiego (za obecnym domem towarowym) i tam przeniesiono jarmarki. Przejściowo stragany rozkładano również na placu szkolnym – tu gdzie jest teraz Gimnazjum.
Pod koniec lat trzydziestych XX wieku wielu Polaków sprzeciwiało się handlującym Żydom. Wywracano im kramy, a często używano przemocy fizycznej. Słynne były prześladowania Żydów przez członków Narodowej Demokracji. Wydaje się, że i kościół katolicki niezbyt przyjaźnie patrzył na obywateli narodowości żydowskiej. Była ogólna niechęć do Żydów ze strony Polaków. Niechęć wynikała nie tyle z przekonań religijnych ile ogólnej zawiści do innych. Żydzi bowiem mało pracowali fizycznie, a często żyli lepiej od spracowanych miejscowych chłopów. Dla chłopa nawet w wolnej Polsce niewiele się zmieniło. Byli stworzeni tylko do ciężkiej pracy na roli.
Tak było do wybuchu II wojny światowej. Jak było dalej? Wszyscy wiemy, że 01.09.1939 roku napaścią Niemiec na Polskę rozpoczęła się II wojna światowa. W czasie tej wojny nastąpiła eksterminacja Żydów.
A oto jak opisuje „Żydowski Obóz Pracy (Getto Żydowskie)” w Kraszewicach długoletni kierownik szkoły w Kraszewicach – Leon Nalepa.
W roku 1979 (z okazji 35-lecia PRL) ukazała się praca zbiorowa p.t. „Zbrodnie hitlerowskie na terenie Ziemi Kaliskiej”, którą przeczytałem z dużym zainteresowaniem i stwierdziłem , że brakuje tam choćby wzmianki o getcie żydowskim w Kraszewicach. Widocznie autorzy nie słyszeli o nim.
Ponieważ byłem naocznym świadkiem tej zbrodniczej działalności hitlerowskiej, przeto czuję zobowiązanie do odtworzenia tego faktu, co niniejszym czynię.
Wieś Kraszewice położona jest nad rzeką Łużycą oraz Strugą Kraszewicką. Ciągnie się na przestrzeni
4 km, od Kuźnicy Grabowskiej do Mącznik i Ostrowa Kaliskiego. Składa się z 7 części. Podkuźnica, Piaski, Jajaki, Podrenta, Podlas, Podborowie i Kraszewice Poduchowne. Pod koniec okresu międzywojennego w Kraszewicach żyło ponad 2000 mieszkańców. Wśród tej liczby było 17 rodzin żydowskich (około 100 osób), które ulokowały się w Kraszewicach Poduchownych. Mieli swojego podrabina, który spełniał ich duchowne potrzeby.
Przypuszczać należy, że osiedlili się oni tutaj ze względu na to, że Kraszewice położone były z dala od miast. Co miesiąc odbywały się duże jarmarki. Przyjeżdżali na nie kupcy z Wieruszowa, Lututowa, Błaszek i Grabowa. Wśród przyjezdnych kupców przeważali Żydzi. Głównym zajęciem rodzin żydowskich w Kraszewicach był handel i drobne rzemiosło. Niektórzy mieli własne działki ziemi, które dość starannie uprawiali; założyli 3 sklepy spożywcze, jeden bławatny oraz skórzany. Ogólnie biorąc była to biedota.
Do szkoły miejscowej co rocznie uczęszczało 10 – 15 dzieci żydowskich. Z dziećmi tymi jako kierownik szkoły, miałem pewne kłopoty, gdyż dzieci narodowości polskiej prześladowały je, a tym samym niech chciały się z nimi bawić, skutkiem czego czuły się obco, bo były traktowane jak intruzi. Wobec czego wraz z gronem nauczycielskim postarałem się o to, aby znieść wśród dzieci tę różnicę. Dziewczynki lepiej umiały się zasymilować niż chłopcy. Z czasem nie prześladowano już „parchów” ( bo tak je nazywano) i razem zgodnie bawiono się w czasie przerw. Rodzice dawniej prześladowanych dzieci widocznie cenili nasze wysiłki wychowawcze, gdyż do nauczycieli odnosili się bardzo uprzejmie i życzliwie.
Przed rozpoczęciem II wojny światowej można było zauważyć , że Żydzi nerwowo i niespokojnie szwargotali między sobą. Widocznie słyszeli już o tym, jak Hitler prześladuje ich w swoim kraju.
Z chwilą wybuchu wojny szybko zlikwidowali swoje sklepy, oddając na przechowanie posiadane mienie zaufanym, polskim sąsiadom. Po opanowaniu przez hitlerowców całej Polski dla Żydów również kraszewickich rozpoczęła się gehenna. Najpierw otrzymali zarządzenie , aby wszyscy mężni zgłosili się z odpowiednimi narzędziami do pracy. Nie wolno im było przychodzić w długich chałatach ani czarnych jarmułkach. Na głowach musieli mieć tylko czarne kapelusze, a ponieważ takich w domu nie posiadali, więc biegli po całej wsi i takowe wykupywali, często po wysokich cenach. Po paru dniach otrzymali nakaz zakładania do tych czarnych kapeluszy białe, gęsie pióra. Gdy żandarmi przyjechali sprawdzić czy wszyscy są odpowiednio ubrani, zaczęli głośno rechotać na widok cudacznych robotników.
Żydzi chociaż rzadko kiedy fizycznie pracowali, teraz wykazywali duże zdolności. Przede wszystkim naprawiali drogi, zakładali przy ulicach krawężniki itd. Do tych prac mieli oddany do dyspozycji wóz konny (oczywiście bez koni). Na wozie siedział dozorca z batem w ręku i przynaglał ciągnących i popychających ze wszystkich stron pojazd. Żony tych niewolników musiały czynić różne posługi w urzędach i domach niemieckich, niezależnie od tego ubiegały się o pożywienie dla siebie, swoich dzieci i ciężko pracujących mężów.
Po kilku tygodniach żandarmi zabrali Żydom z ich mieszkań pościel i wszystkie wartościowe przedmioty. Zorganizowano „getto”. Zrobiono to w bardzo dużej plebanii, z której z której proboszcz już był wywieziony do Dachau, a kościół ( największy w całej okolicy ) zamknięty. W najobszerniejszych pokojach plebanii z desek przybitych na sztorc do podłogi zrobiono przegrody , w które nałożono słomy do spania. W tak urządzonych koszarach ulokowano wszystkich Żydów. Wyznaczono kierownika (coś w rodzaju sołtysa), który był odpowiedzialny za ład i porządek, a przede wszystkim za stan ilościowy powierzonych mu ludzi.
Mieszkańcy wsi przychodzili nieszczęśliwym z pomocą przez dostarczenie żywności. Żydzi mieli pieniądze i płacili, ale byli tacy ludzie , którzy udzielali chleba bezpłatnie.
Pewnego dnia zajechało przed plebanię parę ciężarowych , krytych samochodów, w których znajdowali się Żydzi – prawdopodobnie z Działoszyna i Lututowa. Wszystkich wpędzono na plebanię i połączono z miejscowymi Żydami. Następnie polecono zostawić na miejscu swoje paczki i ustawić się w szeregu na dworze.
Aby móc wszystko lepiej obserwować, wszedłem na strych budynku szkolnego, skąd przez okno z odległości 50 m. widziałem dokładnie cały przebieg tej okropnej operacji.
Kiedy już wszyscy byli ustawieni, otwarły się drzwi kościoła i na komendę uzbrojonych żandarmów orszak ruszył w tym kierunku. Na twarzach konwojowanych malowało się przerażenie. Jedna z kobiet zaczęła krzyczeć. Kilka uderzeń nahajem po plecach. Zapanowała cisza. Po twarzach niektórych kobiet płynęły łzy. Weszli do kościoła. Drzwi zamknięto. Pozostawiono przy nich straż. Była godzina wieczorna.
Mimo swej skrupulatności w tej nieludzkiej operacji żandarmi nie zauważyli, że oprócz wielkich drzwi kościelnych i jednych bocznych, przy których postawili straż, były jeszcze do zakrystii. Drzwi te były zamknięte od wewnątrz dużym hakiem.
Kiedy zrobiło się zupełnie ciemno, jeńcy cichaczem otworzyli sobie drzwi z haka i wszyscy młodsi mężczyźni uciekli. Po upływie niespełna godziny wszczął się gwałtowny alarm. Żandarmi z psami i niemieccy osadnicy tzw. „szwarcmerzy” biegali, szukali, świecili na drzewa – nikogo nie znaleźli. Szukali rano na drugi dzień – na próżno.
Hitlerowcy ogłosili, że o ile uciekinierzy nie zgłoszą się w tym samym dniu najpóźniej do godziny dwunastej, wówczas wszyscy ludzie , którzy pozostali w kościele , będą rozstrzelani. Groźba poskutkowała. Wrócili. Widocznie tak nakazywała ich solidarność.
Po południu przed kościół zajechało kilka ciężarówek nakrytych plandekami. Getto w Kraszewicach miało być zlikwidowane. Przed bramą cmentarza kościelnego podjeżdżały samochody. Z kościoła w asyście prężących się żandarmów snuły się zgnębione postacie lidzkie w kierunku wozów, na które trzeba było z trudem wdrapywać się, gdyż klapa tylna nie została opuszczona. Obok stało dwóch drabów z nahajami w rękach: kto nie mógł od razu wejść – spadały na niego okropne ciosy. Gorzej było z kobietami. Przy tej operacji znalazł się również komisarz gminy nazwiskiem Weber, który miał opinię dobrego człowieka. On chwytał kobiety i dzieci za ręce i pomagał im wgramolić się na samochód: w ten sposób oszczędzał ofiarom ciężkich ciosów.
W trakcie kiedy odbywało się ładowanie ludzi do ciężarówek, od strony młyna dwóch żandarmów prowadziło białego od mąki Lipszyca, okładając go nahajami. Żyd ten był zatrudniony u Niemca w młynie. Mniemał widocznie, że skoro pracuje u Niemca, który był jednocześnie sołtysem wsi, - ominie go los rodaków. Pomylił się. Gdy wchodził do wozu, jeszcze spadały mu na plecy razy, od których tumany kurzu unosiły się w powietrzu. Oprawcy zarechotali śmiechem.
Samochody wypełnione bardzo szczelnie ludzkimi istotami odjechały. W parę minut po odejściu transportu na plebanii rozległy się dwa strzały. Wszyscy byli ciekawi, co one miały znaczyć. Okazało się później, że zostały zastrzelone dwie żydowskie dziewczyny, które ukryły się pod sceną w sali widowiskowej. Żandarmi je znaleźli, wyprowadzili na podwórze i natychmiast zabili.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
.jpg)
