Szkice historyczne - Jerzy Krzywaźnia: Losy Antoniego Janasa

8 maja 2020

Losy Antoniego Janasa - "Z Czajkowa do Hitchin"

Losy Antoniego Janasa (1903-1984) brata mojego dziadka, urodzonego w Czajkowie, przedwojennego policjanta w Wołkowysku, później żołnierza Armii Andersa.

Na zdjęciu rodzina Janasów na tle domostwa w Czajkowie z 1932 roku ( od prawej mój dziadek
Józef Janas z żoną Emilią i pierwszą córką Ireną, w środku zdjęcia prababcia - Konstancja Janas). Na zdjęciach także bracia Józefa – Franciszek i małżonką Pelagią a w centralnej części Antoni z żoną Eleonorą i synem Jerzy Adamem. Trzej bracia: Józef , Antoni i Franciszek byli synami Antoniego Janasa (1864-1928) i Konstancji z Zabłockich (1865-1938).

Antoni Janas ( brat mojego dziadka Józefa) urodził się 31 maja 1903 we wsi Czajków jako piąte dziecko z siedmiorga ze związku Antoniego Janasa i Konstancjiz Zabłockich.

Dzieciństwo i wykształcenie

Rodzice byli rolnikami, choć Konstancja pochodziła z rodziny szlacheckiej. Zamieszkiwali we wsi Czajków leżącej w parafii Kraszewice w powiecie wieluńskim. Ojciec Antoniego noszący to samo imię rozumiał że chłopskiego majątku nie starczy na wyposażenie wszystkich dzieci. Dwóch spośród braci: najstarszy Władysław i wspominany Antoni otrzymało swoją życiową szanse na zdobycie wykształcenia w mieście. Poszły na to pieniądze ze sprzedaży serwitutowego lasu.
Antoni Janas rozpoczął swoją edukacje w szkole elementarnej w Czajkowie, następnie w latach 1917 - 1920 ukończył 7 klasową szkołę powszechną w odległej o kilka kilometrów Klonowej. Swoją szanse awansu społecznego widział w stanie nauczycielskim. Podjął zatem naukę w Męskim Seminarium Nauczycielskim w Łowiczu, które mieściło się w budynku pomisjonarskim. W latach 1920 -1922 ukończył „dwa kursy” tego seminarium jednak świadectwa ukończenia seminarium nie uzyskał.
Pierwszą pracę zawodową w latach 1919-23 podjął w Sieradzu jako drukarz u księdza Aleksandra Brzezińskiego w drukarni i introligatorni. Ks. Brzeziński pomagał ludziom niskiego stanu, dając im wiele – od wykształcenia i zatrudnienia począwszy, na rozwoju duchowym skończywszy.

Służba wojskowa

W latach 1923-26 odbywał służbę wojskową jako instruktor w stopniu kaprala w 4 pułku strzelców konnych w Płocku. W jego trakcie odbył w 1924 roku 6-miesięczne szkolenie podoficerskie.

Małżeństwo i służba w policji

Pod koniec lat dwudziestych zawarł związek małżeński z Eleonorą Kuźmicką urodzoną w 1911. Z tego związku 9 lipca 1931 roku urodził się ich jedyny syn ( na zdjęciu) Jerzy Adam.

z lewej matka Jerzego Eleonora Kuźmicka z Jerzym

W roku 1929 podjął służbę jako Starszy Posterunkowy Służby Śledczej na Posterunku Policji Państwowej z płacą 120 zł miesięcznie. W 1935 roku zmarła żona Antoniego, Eleonora i od tej pory małego synka wychowywały różne opiekunki. W sierpniu 1939 zamieszkiwał w Wołkowysku na ulicy 3 Maja nr. 3.

W rok przed wybuchem wojny 13 września 1938 roku zmarła ich matka Konstancja Janas z domu Zabłocka. Ksiądz zapisał że pozostawała „przy synu na alimencie”. Konstancja została pochowana na Cmentarzu Parafialnym w Czajkowie jak jej mąż Antoni zmarły 1 stycznia 1928.

Rodzina Janasów w 1932 roku w Czajkowie

Antoni Janas mimo sporej odległości (mieszkał w Wołkowysku) odwiedzał rodzinne siedlisko. Stan ten zmienił się radykalnie w wyniku wybuchu II wojny światowej.

Obozowy szlak Antoniego Janasa (Kozielsk - Ponoj – Suzdal – Tatiszczewo)

Przed wybuchem wojny Antoni Janas był starszym posterunkowym policji. Jego wojenna tułaczka rozpoczęła się internowaniem 21 września 1939 na Litwie. Antoniego znajdujemy na stronie 320 listy alfabetycznej publikacji: Jan Pięta, Wanda Krystyna Roman, Maciej Szczurowski, Polacy internowani na Litwie 1939-1940, Warszawa 1997.

Później tj.13 lipca 1940 już po zbrodni katyńskiej przeniesiony został do Kozielska w Obłasti Kałuskiej. Antoniego Janasa znajdujemy w wykazach imiennych dokumentacji kozielskiego obozu. Zachował się bowiem akt przekazania jeńców z Kozielska do obozu Ponoj w Obłasti Murmańskiej. Antoni przebywał tam od 16 maja 1941 roku do 27 lipca 1941 roku. W nieznanym czasie przebywał także w obozie Suzdalu na terenie Rosji. Warunki w obozowe były bardzo ciężkie, co opisywali we wspomnieniach osadzeni w nich żołnierze czy przedwojenni policjanci.

Szansą na uratowania życia z „tej nieludzkiej ziemi” stał się gdzie tworzono Armię Andersa. Te polskie jednostki zbrojne w ZSRR, utworzonych po zawarciu układu Sikorski - Majski i tzw. amnestii dla obywateli polskich dawały jedyną możliwość powrotu do kraju. Formowanie jednostek Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR rozpoczęto we wrześniu 1941 roku w Buzułuku, Tocku oraz Tatiszczewie koło Saratowa, gdzie właśnie trafił Antoni Janas.

Prawdopodobnie został żołnierzem 5-ej Kresowej Dywizji Piechoty. Dalsze jego losy wymagają jednak sprawdzenia w Ministry of Demence Army Rekords Centre.

Antoni żołnierz Armii Andersa, odznaczony Krzyżem Virtuti Militari osiadł po wojnie w Anglii, zachowując z rodziną przez wiele lat jedynie kontakt listowny. Jego osobistą tragedią było śmierć żony i nieznany los syna Adama, którego odnalazł dopiero w kilka lat po wojnie dzięki poszukiwaniom Czerwonego Krzyża. Niestety nie mam żadnego kontaktu z jego rodziną.

Posiadam otrzymane z Centralnego Archiwum Wojskowego kserokopie dokumentów dotyczącej wojennych losów brata mojego dziadka Antoniego Janas syna Antoniego ur. w 1903 w Czajkowie. Pochodzą one z Kolekcji Akt z Archiwów Rosyjskich.

Akt przekazania jeńca Antoniego Janasa z obozu Ponoj do obozu w Suzdalu

Kolekcja Akt Rosyjskich - karta internowania losy ustalone

Akt przekazania jeńca Antoniego Janasa z obozu Kozielsk do obozu w Murmańsku

Szlak bojowy

12 sierpnia Prezydium Rady Najwyższej ZSRR wydało dekret o "amnestii". Przewidywał on zwolnienie jeńców wojennych, internowanych, więźniów z więzień i poprawczych kolonii pracy, osób, przeciwko którym prowadzone było śledztwo, zesłanych osadników wojskowych, leśników oraz członków rodzin osób represjonowanych i wysiedlonych.

Dzięki materiałom uzyskanym z Ministry of Defence Army Records Centre – Polish Section w Wielkiej Brytanii możemy odtworzyć szlak bojowy Antoniego.

Arkusz Komitetu Przeglądu

15 października 1941 wcielony został do Ośrodka Zapasowego 5 DP i przydzielony do Szwadronu Zapasowego Kawalerii, a od 10 grudnia 1941 do 7 marca 1942 odbył kurs udoskonalający dla podoficerów przy O. Z. 5 D P.

Odbył wtedy dwa kursy dokształcające. Pierwszy (10.12.1941 do 7.02.1942) kurs instruktorów samochodowych zorganizowany przez KDP w Dzalalabadzie trwał przez 6 tygodni (190 godzin) i zakończony został uzyskaniem świadectwa. Dżalalabad to miasto w południowo-zachodnim Kirgistanie, niedaleko granicy z Uzbekistanem. 3 lutego 1942 zdał egzamin na kierowcę motocykla.

Brytyjski Bliski Wschód

W okresie ofensywy niemieckiej na Kaukaz i bitwy o Stalingrad generał Anders uzyskał zgodę Stalina na ewakuację już sformowanych oddziałów do Iranu, przy pozostawieniu ośrodków rekrutacyjnych wojska polskiego w ZSRR. W konsekwencji Armia Andersa została ewakuowana z Krasnowodska przez Morze Kaspijskie do Pahlevi w Iranie (okupowanym wówczas wspólnie od sierpnia 1941 przez wojska sowieckie i brytyjskie).

Drugi kurs kierowców samochodu zorganizowany został w Kirkuku (w północnym Iraku - Kurdystanie). Trwał 4 tygodnie (150 godzin). 13 lutego 1942 został awansowany na plutonowego.

20 kwietnia 1943 został odkomenderowany na kurs kierowców samochodu jako instruktor przy oddziale zaopatrzenia i transportu 5 Kres. Dyw. Piech. 22 maja 1942 przeniesiony do 5 Dyonu Rozpoznania i przydzielony do 2 Szwadronu.

15 sierpnia 1942 Antoni został wcielony do Polskich Sił Zbrojnych pod dowództwem Brytyjskim na Środkowym Wschodzie. Na Bliskim Wschodzie przebywał w latach 1942-1944 jako kierowca w stopniu plutonowego w 5 pułku art. p. panc. 19 marca 1943 w rejonie Khanagin - 140 km od Bagdadu stanął przed komisją lekarską, która przyznała mu kategorię „A”. 3 lutego 1944 zdał egzamin na kierowcę motocykla. 20 listopada 1943 roku otrzymał pozwolenie naprowadzenie samochodów wojskowych osobowych i ciężarowych.

Włochy - bitwa pod Monte Cassino

W okresie od 15 lutego 1944 do 2 lutego 1945 walczył na froncie włoskim w oddziałach rozpoznania 5 ppanc. 22 lutego 1945r otrzymał Krzyż Pamiątkowy Monte Casino nr 22240.http://krzyz.montecassino.eu/5pa_ppanc.php pozycja 214

Od 21 czerwca 1946 we Włoszech był podoficerem pocztowym w stopniu ogniomistrza w 5 pułku art. p. panc (stopień miarodajny do wypłacenia żołdu plutonowego). 28 grudnia 1945 otrzymał Gwiazdę za wojnę (1939-1945) (The 39-45 Star) - brytyjskie odznaczenie wojskowe przyznawane za udział w II wojnie światowej, pomiędzy 3 września 1939 a 2 września 1945 oraz Gwiazdę Italii (ITALY STAR), bryt. odznaczenie pamiątkowe, ustanowione 1945 przez króla Jerzego VI dla uczestniczących w działaniach woj. na terenie Włoch 1943–45.

16 kwietnia 1946 roku otrzymał po raz pierwszy Medal Wojska nr 11544 - polskie odznaczenie wojskowe. Medal Wojska został ustanowiony dekretem Prezydenta RP na Uchodźstwie w Londynie dnia 3 lipca 1945 roku. Nadawany był żołnierzom wojsk lądowych Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie za czyny dokonane w czasie II wojny światowej.

Wielka Brytania

21 października 1946 opuścił Włochy odkomenderowany do Transit Hensley. Już w Wielkiej Brytanii 7 lutego 1947 został zaciągnięty do PKPP z 5 Kresowego P. Art. Ppanc. Został wtedy skreślony z ewidencji pułku z uwagi na zapisanie się do P.K.P.R. w Obozie Rodzin Stockbridge- Hansl zgodnie zobowiązującymi przepisami. 31 marca 1947 Komendant Polskiego Obozu Rodzin Polish Families Hostel Stowell Park Glos Tele 70 Possbridge mjr. Sabatowski wydał decyzje o zakwalifikowaniu Antoniego na płatny stopień plutonowego.

Jeszcze 15 i 30 sierpnia 1950 został był nagradzany brytyjskimi odznaczeniami wojskowymi. W wielu miejscach dokumentów skreślono i potwierdzano stopień wojskowy „zawodowy”, co prawdopodobnie związane było z uprawnieniami finansowymi.

Emigracyjne losy Antoniego Janasa

W 1947 roku posiadał brytyjskie dokumenty osobiste wojskowe. Na dzień 28 stycznia 1947 posiadał mniej niż 200 Funtów. Deklarował dobrą znajomość
w mowie i piśmie języków obcych: rosyjskiego i włoskiego. Nie był członkiem Stowarzyszenia Polskich Kombatantów. Jako prywatny stały adres podawał: C/O C.A.D. BRAMLEY, NR. BASINGSTOKE, HANTS. Nr. poczty polowej oddziału: 5P. ART. P.PANC Cirencester DANGLIGWORD (poprawione na DAGLINGWORTH). Deklarował narodowość polską i wyznanie rzymsko-katolickie. Jak widać z poniższego zdjęcia Antoni był wysokim szatynem.

Antoni Janas (tu na zdjęciu z 1954) jako były żołnierz Armii Andersa, osiadł po 1946 w Anglii, zachowując z rodziną przez wiele lat jedynie kontakt listowny. Nie powrócił do Polski ponieważ jako były policjant obawiał się prześladowań ze strony władz komunistycznych; podobnie zresztą postępowali jego koledzy z oddziału, dodatkowym elementem były względy ekonomiczne. Antoni pracował jako dostawca żywności do szpitala, a później jako pracownik sanatorium to pozwalało mu utrzymać siebie i drugą żonę (również emigrantkę pochodząca z Lubelskiego).

W 1956 roku spotkał w Anglii po latach rozłąki się ze swoim synem Jerzym. Antoni Janas jeszcze przed wojną został wdowcem, później utracił kontakt z synem. Poszukiwał go prawdopodobnie przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż. Syn był zawodowym wojskowym (podoficerem) i by odwiedzić ojca musiał zrezygnować z kariery wojskowej.

W Kwestionariuszu Osobowym – QUESIONNARE FOR POLISH RECORS sporządzonym 28 stycznia 1947 Antoni wskazywał że w razie wypadku zawiadomić – Jerzego Janasa w Brześciu n/Bugiem ul. 9 lutego nr 71. Znał zatem wtedy miejsce pobytu syna (wskazywał że chciałby go zabrać ze sobą).

Niestety bardzo długa rozłąka (kilkanaście lat), różnice kulturowe i charakterologiczne doprowadziły do konfliktu Antoniego z dorosłym już synem.

Jerzy Adam Janas powrócił do Polski i zerwał z ojcem kontakt i resztą rodziny. Tak więc nie doszło do połączenia się rodziny

Jerzy Adam Janas

Anglia 1956

Jerzy Adam Janas z pierwszą żoną Bronisławą Janas z domu Moroz i jego dzieci od lewej córka Jolanta Janas i syn Adam Janas

Antoni w listach do rodziny chwalił się swoimi nowymi nabytkami; na zdjęciu zakupiony w 1957 samochód trójkołowy.

W latach 60-tych zakupił już bardziej reprezentacyjny samochód, którym jak napisał na odwrocie fotografii dojeżdżał do pracy.

Antoni Janas utrzymywał kontakt listowny z rodzina w Polsce, przesyłał fotografie. W 1968 roku (jeszcze przed śmiercią brata Józefa w 1975) odwiedził Polskę wraz z żoną.

Antoni Janas w latach 80-tych mieszkał w małym miasteczku Hitchin przy Old Hale Way 24, położonej ok. 50 km na północ od Londynu w domu szeregowym z ogrodem. Na emigracji żył bardzo skromnie.

Z dotychczas ustalonej wiedzy wiemy że w latach 60-tych pracował w szpitalu (może sanatorium) jako palacz i jako dozorca. Swoją drugą żonę poznał w Anglii. Żyli samotnie, wśród innych Polaków.

Siostrzeniec Antoniego - Marian Wieczorek odwiedził ich w roku 1981 kiedy przebywał w Anglii. „Byłem u nich tylko kilka godzin. Byli bardzo serdeczni, wujek miał starego Mini Morisa, którym jeszcze jeździł. Z tego pobytu zostało mi tylko to zdjęcie. Kiedy zmarł nie mam informacji”.

Antoni zmarł 22 listopada 1984 r. w szpitalu w mieście Stevenage (w hrabstwie Hertfordshire -Anglia). Rodzina w Polsce nie została powiadomiona.

Brak znajomości języka angielskiego i proza życia codziennego sprawiły że dopiero w lipcu 2009 autor niniejszego opracowania ustalił datę śmierci Antoniego dzięki pomocy brytyjskiego Czerwonego Krzyża.